Wraz z rozwojem cywilizacji, więc nieustannym narażeniem na coraz nowsze czynniki rakotwórcze oraz przedłużającą się długością życia człowieka wzrasta ryzyko zapadalności na nowotwory złośliwe. Według ostatnich statystyk co trzecia osoba zachoruje na nowotwór złośliwy, a co czwarta na niego umrze. W Polsce zapadalność na nowotwory złośliwe w przeciągu trzech ostatnich dekad zwiększyła się ponad dwukrotnie. Nowotwory uchodzą za drugą przyczynę zgonów po chorobach układu krążenia. Stanowią one ważny problem u osób starszych, a także są zasadniczą przyczyną przedwczesnej umieralności.
Choroba nowotworowa może powstawać w każdej części organizmu oraz rozwijać się z pojedynczej komórki w wieloetapowym procesie. W poprawnym cyklu, obumarła komórka jest zamieniana na komórkę takiego samego rodzaju oraz utrzymany jest ciąg wykonywanych przez nią funkcji. Natomiast w sytuacji powstawania komórek nieprawidłowych, nie realizują one właściwych dla ich pochodzenia czynności (choroba nowotworowa zaburza równowagę organizmu). Nieograniczony podział komórek wywołuje powstawanie masy tkankowej- nowotworu. Podczas gdy komórki tracą styczność z podłożem dochodzi do tworzenia przerzutów, które są zasadniczą przyczyną zgonów z powodu nowotworów złośliwych. Proces tworzenia się tych zmian nazywa się kancerogenezą.
U mężczyzn najczęściej występującym nowotworem jest nowotwór płuca. Na kolejnych miejscach znajdują się: rak gruczołu krokowego, rak jelita grubego i rak pęcherza moczowego. U kobiet najczęściej występuje rak piersi, a na następnym miejscu znajduje się rak jelita grubego i rak płuca.
Szacuje się, iż 80% przypadków kancerogenezy jest spowodowane działaniem czynnika zewnętrznego takiego jak zakażenie określonym wirusem, promieniowanie, czy np. rakotwórcze substancje chemiczne, a także nieodpowiednia żywność i niewłaściwy styl życia. Do procesu mogą też predysponować skłonności genetyczne. Nowotwór nie jest jednak dziedziczą chorobą genetyczną. Główne czynniki ryzyka zapadalności na choroby nowotworowe to te, które są powiązane z nieodpowiednim stylem życia. Na świecie dominują nowotwory tytoniozależne oraz nowotwory związane z niewłaściwą dietą. Przyczynę blisko 30% nowotworów stanowi dieta.
Składniki diety zwiększające ryzyko nowotworów:
- tłuszcze pochodzenia zwierzęcego i tłuszcze pochodzenia roślinnego omega-6 (w nadmiarze),
- mięso czerwone,
- żywność wysoko przetworzona, produkty solone, peklowane, wędzone, marynowane,
- zanieczyszczenia żywności (mikrobiologiczne),
- niektóre dodatki do żywności,
- nadmiar żywności.
Nieracjonalne żywienie, zbyt kaloryczna oraz zbyt tłusta żywność przyczynia się do powstawania oraz nasilania chorób nowotworowych. Największa zależność pomiędzy nadmiernym spożyciem tłuszczów, a rozwojem nowotworów złośliwych dotyczy: raka jelita grubego, raka sutka, raka żołądka, raka gruczołu krokowego i raka trzonu macicy, są to zatem nowotwory dietozależne.
Właściwy sposób żywienia może chronić przed rakiem, spowolnić postęp choroby oraz złagodzić jej przebieg. Eksperci Światowej Fundacji Badań nad Rakiem apelują, iż wprowadzenie odpowiedniego sposobu żywienia może zapobiec znacznej większości zachorowań na nowotwór żołądka i okrężnicy. Zdrowa żywność ma też istotne znaczenie w prewencji m.in. raka płuc, nowotworów jelita grubego, raka piersi oraz raka prostaty. Proces onkogenezy w znacznej mierze zależy od zwyczajów żywieniowych danego organizmu. Odpowiednie żywienie może obniżyć ryzyko pojawienia się powikłań w czasie leczenia operacyjnego, zmniejszyć niepożądane skutki radioterapii, chemioterapii czy immunoterapii, a także wzmocnić układ odpornościowy ułatwiając walkę organizmu z nowotworem.
W profilaktyce i leczeniu nowotworów sposób żywienia powinien odznaczać się wysokim spożyciem owoców i warzyw. Wzrost spożycia surowych warzyw i owoców (czosnku, owoców cytrusowych) jest udokumentowanym czynnikiem obniżającym ryzyko powstania wielu nowotworów złośliwych, zwłaszcza gardła, żołądka, przełyku, jamy ustnej i okrężnicy. Owoce i warzywa zalicza się do produktów mających działanie przeciwnowotworowe ze względu na wysoką zawartość w nich antyoksydantów, a mianowicie witamin A, C, E i flawonoidów. Składniki te odpowiadają za blokowanie działania najgroźniejszych substancji rakotwórczych (nitrozaminy, aflatoksyny). Owoce i warzywa obfitują także w kwas foliowy i karotenoidy, które zmniejszają ryzyko powstawania nowotworów.
Produkty pełnoziarniste bogate w błonnik obniżają ryzyko zachorowania na nowotwory, a szczególnie na raka jelita grubego. Istotna jest także podaż niskotłuszczowych produktów mlecznych, ze względu na obecność wapnia. Składnik ten wpływa na wzrost komórek oraz procesy apoptozy, ograniczając rozrost zmienionych nowotworowo komórek jelitowych. Wapń działa ochronnie na komórki tkanki nabłonkowej jelita przez wiązanie kwasów tłuszczowych i wtórnych kwasów żółciowych. Makroskładnik może również współdziałać z witaminą D. Witamina ta powiększa efekt protekcyjny pierwiastka w stosunku do kancerogenezy w jelicie grubym. Trwają badania na temat użycia probiotyków w profilaktyce nowotworów. W profilaktyce chorób nowotworowych powinno się stosować dietę ubogą w tłuszcze pochodzenia zwierzęcego, mięso czerwone, napoje kofeinowe oraz wszelkie produkty wysoko przetworzone.
