Nadwaga, jak również otyłość uznawane są za choroby cywilizacyjne stanowiące globalny problem zdrowotny. Nadmierna masa ciała zajmuje szóste miejsce co do ważności jako czynnik ryzyka, który ponosi odpowiedzialność za liczbę zgonów na świecie. Otyłość zalicza się do najistotniejszych przewlekłych chorób niezakaźnych. Zgodnie ze Światową Organizacją Zdrowia (WHO) otyłość u osób dorosłych diagnozuję się przy wartości współczynnika BMI ≥ 30,0 kg/m². Nadwagę rozpoznajemy, gdy wartość BMI mieści się w zakresie od 25,0 do 29,9 kg/m². Masa ciała jest objęta ścisłą kontrolą skomplikowanych mechanizmów homeostatycznych. Otyłość to stan, w którym ilość dostarczanej energii z pożywienia znacznie przekracza jej zużycie przez ustrój i dochodzi do zwiększonej masy ciała na skutek wzrostu ilości tkanki tłuszczowej (u kobiet ponad 30% masy ciała, a u mężczyzn ponad 25%). W rozwoju otyłości znaczącą rolę odgrywa zwiększanie się liczby oraz rozmiarów adipocytów – występujących podczas dodatniego bilansu energetycznego. Końcowa liczba komórek tłuszczowych w organizmie ustala się wraz z ukończeniem procesu dojrzewania. Zbyt duży przyrost adipocytów podczas dzieciństwa może doprowadzić do rozwoju nadmiernej masy ciała już w okresie młodzieńczym, jak również w wieku dorosłym, ponieważ jest to proces nieodwracalny.
W patogenezie otyłości rolę odgrywają: czynniki środowiskowe, czynniki genetyczne, czynniki społeczne i kulturowe, a także stan hormonalny organizmu. Czynniki środowiskowe to przesadna konsumpcja żywności, nadmiar cukrów prostych oraz tłuszczu zwierzęcego, ogromna wartość energetyczna całodziennej diety, zmniejszająca się aktywność fizyczna oraz zmiana stylu życia. Niskie spożycie włókna pokarmowego także ma związek ze zbyt dużą masą ciała. Wyniki badań epidemiologicznych są niepokojące. W Europie już ok. 200 mln osób (50-65% populacji) ma nadmierną masę ciała, a w coraz większym stopniu problem ten dotyczy dzieci i młodzieży. Nadmierna masa ciała występuje zarówno w krajach rozwiniętych, jak i rozwijających się. Z roku na rok sytuacja gwałtownie się pogarsza. W państwach europejskich przez ostatnie 10 lat częstość występowania nadwagi i otyłości wzrosła o 10-40%.
Otyłość przyczynia się do powstawania tzw. zespołu metabolicznego tj.: podwyższonego poziomu czynników zapalnych, insulinooporności, obniżonej tolerancji glukozy i dyslipidemi. Skutki zdrowotne występowania zwiększonej masy ciała są dla człowieka bardzo niebezpieczne. Prowadzą do rozwoju wielu chorób przewlekłych, a mianowicie cukrzycy typu 2, chorób układu krążenia (choroby niedokrwiennej serca, nadciśnienia tętniczego, udaru mózgu i zawału serca), powodują zaburzenia lipidowe, a także wiążą się z częstszym występowaniem niektórych nowotworów (u mężczyzn- raka jelita grubego i raka prostaty, a u kobiet – raka jajnika, pęcherzyka żółciowego, a także raka trzonu oraz szyjki macicy). Nadwaga i otyłość prowadzi do pogorszenia jakości życia, jak również do obniżonej wydolności organizmu w wieku późniejszym. U dzieci zbyt duża masa ciała wpływa niekorzystnie na właściwy rozwój układu kostno-stawowego, co powoduje wady postawy (koślawość kolan, płaskostopia, skrzywienie kręgosłupa, a także aseptyczną martwicę stawu biodrowego). U młodych chłopców może spowodować zaburzenia dojrzewania płciowego, a u dziewcząt zaburzenia miesiączkowania.
Dieta w otyłości
Wiele badań epidemiologicznych i klinicznych potwierdza, że modyfikując sposób żywienia można obniżyć ryzyko rozwoju przewlekłych chorób niezakaźnych, takich jak m.in. otyłość czy cukrzyca. Prawidłowy sposób żywienia opiera się na zachowaniu odpowiedniej proporcji w spożywaniu mikro i makroskładników oraz spożyciu niezbędnej ilości energii do utrzymania właściwej masy ciała.
W profilaktyce i leczeniu otyłości ważna jest dieta bogata w żywność niskokaloryczną taką jak owoce, warzywa oraz niskotłuszczowe produkty mleczne.
W prewencji i leczeniu otyłości oraz innych niezakaźnych chorób przewlekłych istotne jest ograniczenie w diecie ilości tłuszczu ogółem, wliczając w to jak największą redukcję nasyconych kwasów tłuszczowych i izomerów trans kwasów tłuszczowych. Należy zatem wyeliminować takie produkty jak: „fast-food”, produkty cukiernicze oraz tłuszcze pochodzenia zwierzęcego. W zamian powinno się wprowadzić do diety tłuszcze roślinne, które są skarbnicą niezbędnych nienasyconych kwasów tłuszczowych.
Dieta powinna charakteryzować się wysoką zawartością błonnika pokarmowego w diecie. Nierozpuszczalna frakcja włókna roślinnego (zawarta głównie w pełnoziarnistych produktach zbożowych) absorbując wodę daje szybsze uczucie sytości. Produkty bogate w ten rodzaj błonnika że względu na to, że są stosunkowo twarde wymagają wzmożonego żucia, co sprzyja powolnemu i dokładnemu spożywaniu posiłku. Włókno to posiada także funkcję spowalniającą opróżnianie żołądka oraz wchłanianie substancji odżywczych co przekłada się na dłuższe uczucie sytości oraz zapobiega przed chęcią pojadania. Błonnik pokarmowy poprawia zatem efektywność leczenia otyłości, a także jest skuteczny w prewencji nadmiernej masy ciała. Istnieją przypuszczenia, iż sposób żywienia oparty na niskim indeksie glikemicznym wspiera zmniejszanie masy ciała. Możliwą przyczyną tych efektów jest wpływ produktów niskoglikemicznych na przedłużenie uczucia sytości. Żywność o niskim IG dłużej się trawi i wchłania.
W zapobieganiu otyłości ważną rolę odgrywa również odpowiednia zawartość wapnia oraz magnezu w diecie. Optymalne spożycie tych składników obniża ryzyko wystąpienia zespołu metabolicznego i insulinooporności. Regularne spożywanie mleka i jego przetworów, jest bardzo istotne w prewencji nie tylko otyłości, ale i cukrzycy, nadciśnienia tętniczego oraz nowotworów. Najistotniejszym składnikiem jest tu wapń, który wykazuje prozdrowotne działanie regulując metabolizm, co zapobiega otyłości. Niskie spożycie wapnia przekłada się na wyższy współczynnik masy ciała (BMI). W prawidłowo ułożonej diecie odchudzającej niezbędne jest włączenie minimum 2-3 porcji niskotłuszczowych produktów mlecznych. W takiej diecie skuteczniejsze jest stosowanie produktów mlecznych niż suplementów wapnia. Wiąże się to z wysoką biodostępnością mikro- i makroelementów związanych z białkami mleka. Hamująco na tworzenie się tkanki tłuszczowej działa także inny składnik mleka, a mianowicie skoniugowany kwas linolowy (CLA). Składnik ten powstrzymuje działanie enzymów, które odpowiadają za kumulację lipidów oraz intensyfikuje proces spalania tłuszczu.
